Gökhan Ugan [email protected]

Emir iptal ederken iki kere düşünün

6 Mayıs 2010 tarihinde Amerikan piyasaları “Ani Çöküş” olarak adlandırılan bir kriz yaşamıştı. Birçok hisse senedinin saniyeler içerisinde aşırı değer kaybettiği bu krizin sorumlularından biri olarak gösterilen İngiltere vatandaşı 37 yaşındaki borsacı Navinder Sarao, yargılandığı Amerika’da 12,9 milyon US$ ceza ödemeyi kabul etti. Sarao’nun suçu 6 Mayıs 2010 tarihinde büyük miktarlı satış emirleri girip daha sonra bunları iptal etmek!

Navinder Sarao 6 Mayıs 2010 tarihinde bilgisayarının başına geçti ve yazmış olduğu bir algoritmayı kullanarak S&P 500 mini endeks vadeli işlem sözleşmelerine yoğun miktarlı satış emirleri göndermeye başladı. Piyasaya gelen yoğun satış baskısı ile birlikte hızlı bir şekilde düşen fiyatlardan yararlanan Sarao satış emirlerini iptal ederek vadeli sözleşmeleri çok ucuz bir fiyattan topladı. Sarao’nun amacı zaten en başından beri vadeli sözleşmeleri satın almaktı; girmiş olduğu satış emirlerini fiyatların istediği seviyelere gelmesi için araç olarak kullandı.

Gerçek alım-satım niyeti taşımayan emir girişi (spoofing) dünya sermaye piyasalarında ciddi bir suç olarak kabul ediliyor.  Söz konusu manipülatif hareket 6362 sayılı yeni Sermaye Piyasası Kanunu ile birlikte bizde de suç olarak kabul edilmeye başlandı. Aslında bu olgu Türk yatırımcısına hiç yabancı değil. 22 yıllık Borsa meslek hayatımda benzeri girişimlere çok sık rastladım. 90’lı yıllarda daha sonra bayağı medyatik olan bir broker (işlemci) arkadaşımızın denetimim altında olan bir tahtada ilk sıradan yazmış olduğu 200 lotluk satış emrini gerçekleştirmek için dört tahta dolusu en alt kademeden birer lotluk alış emirleri yazdığını bugün gibi hatırlıyorum.

2008 yılında VOB Gözetim Müdürü olarak göreve başladığımda ise en büyük sorunumuz “hayalet emirler” idi. Bir grup spekülatör gerçekleşmeyeceğini bile bile teminatsız emir girişi yapmayı alışkanlık haline getirmişti. Durum o kadar vahim bir hal almıştı ki aracı kurum çalışanları emirleri göndermeden önce Borsaya telefon edip gerçekten görünen miktarda alıcı/satıcı olup olmadığını öğrenmek istiyordu. O dönemde teminat yetersizliği nedeniyle iptal edilen emirlerden alınan ceza tutarını iki katına çıkarmak ve belirli bir limiti aşan kullanıcı iptallerini ücretlendirmek kısa vadede almış olduğumuz etkili tedbirlerdi. Israrcı olan birkaç yatırımcıyı ise aracı kurumların vermiş olduğu destekle emir girişinde teminat kontrolü zorunluluğu getirerek uzaklaştırdık.

Gerçek alım-satım niyeti taşımayan emir girişinde amaç piyasada yoğun bir alım veya satım baskısı olduğu izlenimi yaratmaktır. Manipülatörün asıl amacı girmiş olduğu emirlerin tam aksi istikametinde işlem yapmaktır. İşler yolunda giderse operasyon tamamlandığında manipülatör fiktif emirlerini iptal eder. Eğer işler yolunda gitmez ve piyasa ters istikamette hareket ederse manipülatör girmiş olduğu emirleri gerçekleşmeden iptal eder. Yani her halükarda fiktif emirler iptal edilecektir. Bazı yatırımcılarımız emir iptali uygulamasının kaldırılmasının bu soruna bir çözüm olabileceğini düşünebilir; ancak, Borsada emir iptalinin yasak olduğu günlerde de bu tür aktivitelerin yapıldığını öğrenmek onları şaşırtacaktır. O günlerde iptal edilemeyen fiktif emirler gerçekleştiğinde manipülatör anında ters yönlü işlemler gerçekleştirerek almış olduğu pozisyonu kapatmaya çalışıyordu; bu da fiyatların gereksiz yere hareketlenmesine neden oluyordu.

Peki, piyasada işlem yapan diğer yatırımcılar bu tuzağa nasıl düşer? Birincisi, bir tarafa yığılmış yüksek miktarlı emirler yakında piyasada bir fiyat hareketinin başlayacağı yönünde algı yaratır. Bu algıya kanan yatırımcılar mevcut fiyat düzeyinden pozisyon almak ister. Örneğin, bir hisse senedinin toplamda 10.000 lot alıcısı 5.000 lot da satıcısı olduğunu gören bir yatırımcı, alışta bekleyen yatırımcıların seans sonuna doğru beklemekten sıkılıp satıştan işlem yapacağını düşünebilir ve bu gerçekleşmeden mevcut fiyat düzeyinden hisse senedi alır. Yatırımcının niyeti alıcılar satıştan almaya başlayınca yükselen fiyatlardan aldığı hisseleri geri satmaktır; ancak bu hiçbir zaman gerçekleşmez. Çünkü yatırımcımız manipülatörün satmak istediği hisse senetlerini almıştır ve bu işlemin gerçekleştiğini gören manipülatör artık işlevini yitirmiş olan fiktif alış emirlerini iptal eder. Yatırımcımız hisse senedini aldıktan sonra piyasada 100 lot alıcı ve 5.000 lot satıcı kaldığını hayretle görür.

İkincisi, gerçekten alım/satım yapmak isteyen yatırımcılar kümelenmiş emirleri görünce uzun süre kuyrukta beklemek yerine bir fiyat adımı daha kötü fiyattan işlem yapma pahasına aktif işlemi tercih edebilir, böylece tuzağa düşmüş olurlar. Fiktif emirler iptal edilince aslında beklemiş olsalardı daha iyi fiyatlardan işlem yapabileceklerini ancak o zaman fark edebilirler.

Emir yoluyla manipülasyon daha önce de dediğim gibi artık ülkemizde de suç. Ancak yine de bu tür aktivitelerle mücadelede en etkili yol, emir iptal ücretleri gibi manipülatörün maliyetini artırıcı, dolayısıyla kârını düşürücü tedbirler almaktır. Navinder Sarao gibi yatırımcılar belki Amerika’da alım-satım niyeti taşımayan emir girdiği için ceza alabilir; ancak sermaye piyasası suçları konusunda çok fazla tecrübesi ve geçmişi olmayan ülkemizde benzer davaların cezayla sonuçlandığını görmek biraz zaman alacaktır. Bu nedenle şimdilik en iyi çözüm bu konuda sıkı tedbir almak gibi görünüyor.

Saygılarımla,

Sayfada yer alan bilgiler tavsiye niteliği taşımayıp yatırım danışmanlığı kapsamında değildir. Yatırımcı profilinize uymayabilir.